Etapy kształtowania się stronności w życiu dziecka
Dominacja stronna kształtuje się równolegle do rozwoju motorycznego. Dziecko w trakcie pierwszych lat swojego życia może podczas rozmaitych działań używać obu rąk, przekładając przedmioty z jednej ręki do drugiej. Z czasem wybiera jedną rękę, której używa w trakcie działań motorycznych (rysowania, lepienia z plasteliny, wycinania, jedzenia, mycia zębów). Dowiedziono jednak, że pierwsze przejawy lateralizacji uwidaczniają się już w okresie prenatalnym (np. dziecko z upodobaniem ssie prawy kciuk).
Rozwój lateralizacji czynności ruchowych zależy od stanu dojrzałości tkanki mózgowej oraz dróg nerwowych i przebiega równolegle do procesu dojrzewania centralnego układu nerwowego. Innymi słowy, odzwierciedla on asymetrię anatomiczno-fizjologiczną mózgu.
Etapy kształtowania się stronności są następujące:
– Do trzeciego miesiąca życia dziecko jedynie obserwuje przedmioty, ćwiczy wzrok, mocno koncentrując się na postrzeganych obiektach.
– Od około 3 miesiąca życia zaczyna ono wyciągać symetrycznie swoje ręce (czasami również nogi) do interesującego je przedmiotu. Ta ważna umiejętność może wskazywać na rozprzestrzenianie się impulsu w obrębie całego, związanego z motoryką obszaru kory mózgowej (czyli przechodzenia pobudzenia z jednej półkuli mózgowej do drugiej).
– Zdaniem psycholożki G. Hildren między czwartym a piątym miesiącem życia można dostrzec pierwsze przejawy dominacji ręki.
– W czwartym miesiącu życia dziecko (mniej lub bardziej przypadkowo) łączy ręce ze sobą. Po raz pierwszy jest w stanie osiągnąć za pomocą rąk linię środkową.
– Około piątego miesiąca życia dziecko potrafi skierować obie rączki do pokazywanego mu przedmiotu. Zwykle jeszcze nie chwyta. Bardzo ważne jest, aby zabawka znajdowała się w zasięgu wzroku dziecka.
– Około szóstego miesiąca życia dziecko wyciąga najczęściej już tylko jedną rękę do przedmiotu i chwyta go całą powierzchnią swojej dłoni (otwierają się wszystkie palce, w tym kciuk i obejmują przedmiot). Uwidacznia się u niego chwyt dłoniowy. Dodatkowo potrafi przekładać zabawkę z ręki do ręki, co świadczy o coraz lepszej koordynacji.
– W siódmym miesiącu życia dziecko potrafi chwycić dwie zabawki w obie ręce i trzymać je bez wypuszczania. Umie coraz lepiej, z wykorzystaniem obu rąk, manipulować zabawkami. Jest to możliwe dzięki rozdzieleniu w systemie nerwowym czynności na rękę prawą i lewą. Każda z nich może wykonywać inne zadania (np. jedna może trzymać zabawkę, podczas gdy druga sięga po inną rzecz).
– Zdaniem wielu autorów najwcześniej w 7 miesiącu życia podczas manipulacji przedmiotami u dziecka daje się zauważyć preferencja do chwytania daną ręką (ma to związek z początkami dominacji czynnościowej jednej z półkul). Jeśli jest ona wyraźna i widoczna, można już mówić o tzw. wczesnej lateralizacji.
– Między siódmym a ósmym miesiącem pojawia się chwyt nożycowy, w którym kciuk jest przeciwstawiony reszcie palców. Umożliwia to niemowlęciu trzymanie mniejszego przedmiotu między kciukiem a resztą palców. Już w tym okresie uwidaczniają się preferencje dziecka odnośnie ręki wybieranej do działań manipulacyjnych i motorycznych, jednak nie przesądzają o wyborze ręki dominującej. Można przyjąć, że począwszy od trzeciego kwartału powoli uwidacznia się lateralizacja czynności ruchowych.
– W dziewiątym miesiącu życia pojawia się chwyt pęsetowy. Dzięki niemu dziecko potrafi chwycić kciukiem i palcem wskazującym drobne przedmioty, co daje początek koordynacji ruchów palców i ćwiczenia motoryki precyzyjnej.
– W dziewiątym miesiącu dziecko zwykle zaczyna wskazywać palcem na interesujące je przedmioty (już wtedy robi to lewą lub prawą ręką).
Ciekawostką jest fakt, iż jeśli położy się na brzuchu niemowlę, które w przyszłości ma duże szanse być praworęczne, wówczas przechyla ono swoją głowę w prawą stronę. Przyszłe leworęczne dziecko jako niemowlę po położeniu na brzuszku obraca głowę w lewą stronę lub nie wykazuje żadnych preferencji w tym zakresie. Warto obserwować rozwój dziecka już od najwcześniejszych miesięcy i notować wszystkie elementy dotyczące rozwoju motorycznego i ruchowego, które wydają się nam istotne.
– Pod koniec pierwszego roku życia przewaga stronna jednej z rąk jest już wyraźna.
– Pomiędzy pierwszym a drugim rokiem życia – można odnieść wrażenie, że przejawy wczesnej lateralizacji zanikają. Zdaniem psycholożki G. Hildren ma to związek ze wzmożonym rozwojem dużej motoryki. Chód dziecka to złożona i symetryczna czynność, angażująca obie kończyny dolne (czyli obie półkule), co przyczynia się do chwilowego zaniku przejawów lateralizacji w czynnościach kończyn górnych.
– Pomiędzy drugim a trzecim rokiem życia u dziecka uwidacznia się preferencja do używania jednej z rąk. Ma to związek z tym, że chód staje się czynnością zautomatyzowaną, na której dziecko nie musi się szczególnie koncentrować (co oznacza, że okolice korowe nie są angażowane w tak dużym stopniu, jak w pierwszym roku życia). Istotny jest fakt, że praworęczność pojawia się w rozwoju szybciej niż leworęczność. Już w drugim/trzecim roku życia widać dość dobrze ustaloną praworęczność. Leworęczność ustala się zwykle dopiero około trzeciego, czwartego roku życia.
– Pomiędzy drugim a czwartym rokiem życia normalna jest jeszcze oburęczność (jeśli utrzymuje się powyżej czwartego roku życia, wówczas jest to sygnał wskazujący na nieprawidłowy przebieg procesu ustalania się lateralizacji). Z wiekiem maleje, co świadczy o ustalaniu się jednoręczności i istnieniu przewagi funkcjonalnej.
– Dopiero około czwartego roku życia można zauważyć u dziecka zdecydowaną dominację ręki, oka, nogi, ucha. Nie zawsze jest to organ po tej samej stronie ciała.
– W wieku czterech lat praworęczność zaczyna zdecydowanie przeważać wśród dzieci. Wówczas dziecko intensywnie ćwiczy się w zakresie czynności manualnych (związanych z motoryką precyzyjną) – m. in. w rysowaniu, lepieniu z plasteliny, czynnościach manipulacyjnych i konstrukcyjnych (nawlekaniu koralików na sznurek, wbijaniu gwoździ w deseczkę pod kontrolą osoby dorosłej). Praworęczność utrwala się także pod wpływem obserwowania osób dorosłych podczas wykonywania przez nich tych samych zadań, co dziecko lub realizowania różnych zadań w sposób sugerujący “prawidłową” rękę (podawanie do niej zabawki, łyżeczki, widelca, kładzenie przed dzieckiem przedmiotów bliżej jego prawej strony).
– Około szóstego/siódmego roku życia dominacja stronna jest już zwykle ustalona. Dziecko idąc do szkoły posługuje się lewą lub prawą ręką podczas pisania, rysowania i innych czynności manualnych.
– Dzieci pomiędzy dwunastym a czternastym rokiem życia mają zwykle ustaloną jednostronną lateralizację w zakresie funkcji ruchowych (te, u których proces ustalania się stronności jeszcze nie zakończył się, wymagają działań wspomagających).
Podsumowując, w procesie ustalania się dominacji stronnej można wyodrębnić cztery główne okresy:
1.) wiek niemowlęcy (począwszy od trzeciego kwartału w pierwszym roku życia można u dziecka dostrzec preferencję jednej z rąk – co wskazuje na uwidaczniającą się dominację jednej z półkul mózgowych. Pod koniec tego etapu jedna z rąk ma zdecydowaną przewagę funkcjonalną).
2.) okres przedszkolny, w którym około czwartego roku życia zazwyczaj uwidacznia się dominacja stronna. Zaznaczają się też ośrodki mowy w zakresie jednej z półkul mózgowych, dominacja danej półkuli w zakresie odbioru materiału słownego oraz związana z tym obszarem dominacja ucha i pola widzenia.
3.) młodszy wiek szkolny – przypada na szósty, siódmy rok życia, w którym ustala się już ręka dominująca. Równocześnie stabilizacji podlegają ośrodki mowy w danej półkuli, która zaczyna być dominująca dla percepcji słuchowej oraz wzrokowej w dostarczanym jej materiale werbalnym. U dziecka dziesięcioletniego w półkuli dominującej dla mowy są zwykle zlokalizowane podlegające jej ośrodki. Dominacja percepcyjna zostaje również ostatecznie ukształtowana.
4.) młodszy i starszy wiek szkolny – w którym kończy się proces ustalania lateralizacji. Większość dzieci po ukończeniu dwunastego roku życia prezentuje jednorodną lateralizację w czterech podstawowych zakresach – ręki, nogi, oka i ucha.
Układ nerwowy osiąga pełną dojrzałość na przełomie dwudziestego, dwudziestego piątego roku życia.
Następny wpis poświęcę próbie odpowiedzi na pytanie “Czy (i jeśli tak to kiedy oraz dlaczego) przestawiać dziecko wykazujące dominację do używania lewej ręki na rękę prawą? Serdecznie Was zapraszam 🙂
Podczas tworzenia tego wpisu korzystałam z następujących publikacji:
1.) Bogdanowicz M., Leworęczność u dzieci. Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1989
2.) Cieszyńska J., Korendo M. (red.), Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia. Wydawnictwo Edukacyjne Kraków, Kraków 2013
3.) Healey J.M., Leworęczność. Jak wychować leworęczne dziecko w świecie ludzi praworęcznych. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004
4.) Hellbrugge T., Hermann von Wimpffen J., Pierwsze 365 dni życia dziecka. Fundacja na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych “Promyk Słońca” Warszawa 1995